So‘nggi yillarda O‘zbekistonda iqtisodiy munosabatlarning faollashuvi, tadbirkorlik sub’ektlari sonining ortishi fonida iqtisodiy sudlarda ko‘rib chiqilayotgan ishlar soni ham keskin oshmoqda. Bu esa, o‘z navbatida, iqtisodiy ishlar bo‘yicha sud xarajatlarining mazmun-mohiyati, ularning tarkibi va to‘lanish tartibini to‘g‘ri anglab etish zaruratini keltirib chiqardi. Sud xarajatlari nafaqat davlat byudjeti daromadining bir qismi hisoblanadi, balki ular orqali fuqarolar, tadbirkorlar va tashkilotlar sud tizimidan foydalanish huquqini amalga oshiradi. Quyida iqtisodiy ishlar bo‘yicha sud xarajatlarining huquqiy asoslari, ularning turlari, to‘lanish tartibi va amaliyotda uchraydigan muhim masalalar atroflicha yoritiladi.

1. Sud xarajatlari tushunchasi va tarkibi

Iqtisodiy ishlar yuzasidan sud muhokamalarida ishtirok etish uchun da’vogar (yoki arizachi) tomonidan muayyan miqdorda to‘lovlar amalga oshirilishi shart. Ushbu to‘lovlar O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiy protsessual kodeksining (IPK) 112-moddasiga ko‘ra, iqtisodiy ishlar bo‘yicha sud xarajatlari deb yuritiladi.

Sud xarajatlari quyidagi ikki asosiy toifaga ajratiladi:

       1.1. Davlat boji

Bu davlatga to‘lanadigan majburiy to‘lov bo‘lib, da’vo, ariza, shikoyat, shikoyat xati yoki boshqa protsessual hujjatni sudga taqdim etganlik uchun to‘lanadi.

       1.2. Ishni ko‘rish bilan bog‘liq chiqimlar

Bu toifaga sud jarayonida yuzaga keladigan amaliy xarajatlar, jumladan guvoh, ekspert, mutaxassis, tarjimon xizmatlari, ekspertiza, videokonferentsaloqa va boshqa harajatlar kiradi.

 

2. Davlat boji to‘g‘risida huquqiy asoslar

Davlat bojining huquqiy asosi O‘zbekiston Respublikasining «Davlat boji to‘g‘risida»gi Qonuni hisoblanadi. Qonunning 3-moddasida belgilanishicha, davlat boji – yuridik ahamiyatga ega harakatlarni amalga oshirish va vakolatli organlardan tegishli hujjatlar olish uchun to‘lanadigan majburiy to‘lovdir.

Iqtisodiy ishlar yuzasidan davlat bojining to‘lanish tartibi va stavkalari Iqtisodiy protsessual kodeksning 12-bobi hamda yuqoridagi Qonun bilan tartibga solinadi.

 

3. Davlat boji stavkalari va to‘lash tartibi

Davlat boji miqdori da’vogar yoki arizachi tomonidan sudga taqdim etilgan talabning turiga va qiymatiga qarab belgilanadi. Qonun hujjatlarida har bir talab uchun belgilangan stavkalar mavjud.

       3.1. Bir nechta talab bo‘lsa...

 Agar da’vo arizasida bir necha mustaqil talablar mavjud bo‘lsa, har bir talab uchun alohida-alohida davlat boji to‘lanadi.

       3.2. Sud buyrug‘i berish holatida...

IPK 139-moddasiga asosan, sud buyrug‘ini berish to‘g‘risidagi ariza uchun boj miqdori sudga da’vo bilan umumiy tartibda murojaat etilganda hisoblab chiqiladigan stavkaning ellik foizini tashkil qiladi.

       3.3. Valyutada belgilangan da’volarda...

 Agar da’vo chet el valyutasida bayon qilingan bo‘lsa, davlat boji ariza taqdim etilgan kunidagi O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki belgilagan kurs bo‘yicha milliy valyutada hisoblanadi.

 

4. Davlat bojini qayta hisoblash va qaytarish masalalari

       4.1. Da’vo talablari kamaytirilsa...

 Agar da’vogar da’vo talablarini kamaytirsa, avval to‘langan davlat boji qaytarilmaydi.

       4.2. Ortiqcha to‘langan boj...

Agar davlat boji qonun talab qilgan miqdordan ko‘proq to‘langan bo‘lsa, ortiqcha to‘langan qismi qaytarilishi shart. Bu holat «Davlat boji to‘g‘risida»gi Qonunning 18-moddasida nazarda tutilgan.

Qaytarish jarayoni sud hujjati asosida amalga oshiriladi.

5. Ishni ko‘rish bilan bog‘liq chiqimlar – amaliyot va normativ asos

Sud muhokamasi davomida qator amaliy xarajatlar yuzaga keladi. Ular quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

— guvohlar, ekspertlar, mutaxassislar, tarjimonlarga to‘lanadigan haqlar;

— dalillarni joyida ko‘zdan kechirish xarajatlari;

— ekspertiza bilan bog‘liq xarajatlar;

— sud hujjatlarini yuborish (pochta) xarajatlari;

— videokonferentsaloqa bilan bog‘liq xarajatlar.

Bu xarajatlarni hisoblash va to‘lash tartibi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2023-yil 28-oktabrdagi 570-sonli qarori bilan tartibga solingan.

6. Sud xarajatlarini kim to‘laydi?

IPKning 118-moddasiga asosan nizoda mag‘lub bo‘lgan taraf sud xarajatlarini to‘laydi. Agar talab qisman qanoatlantirilsa, har taraf o‘z ulushiga qarab xarajatlarni qoplaydi.

Sud hal qiluv qarorining xulosa qismida:

undirilishi lozim bo‘lgan aniq summa;

 u qaysi tarafdan undirilishi;

davlat foydasiga undirilish tartibi ko‘rsatilishi shart.

7. Davlat boji to‘lanmagan hollarda nima bo‘ladi?

Sudga davlat bojisiz kelib tushgan da’vo arizasi yuzasidan sudьya:

— da’vogar davlat bojidan ozod etilgan shaxslar ro‘yxatiga kiradimi yoki yo‘qligini tekshiradi;

— bojni to‘lashdan kechiktirish iltimosnomasi bormi-yo‘qmi, shunga qarab qaror chiqaradi;

— agar barcha shartlar bajarilmagan bo‘lsa, arizani qaytarish to‘g‘risida ajrim qabul qiladi (IPK 155-modda).

8. Davlat bojini kechiktirish imkoniyati

Qonunga ko‘ra, sudьya davlat bojidan to‘liq yoki qisman ozod qilish vakolatiga ega emas. Biroq, da’vogarning moliyaviy holati yomon bo‘lsa, xususan, kichik tadbirkor yoki shaxsiy mablag‘lari cheklangan shaxs bo‘lsa, u holda sudьya davlat bojini to‘lashni kechiktirishga rozilik berishi mumkin.

Bu masala «Davlat boji to‘g‘risida»gi Qonunning 19-moddasi 27-qismida belgilab qo‘yilgan.

Iqtisodiy sudlarga murojaat qilayotgan jismoniy va yuridik shaxslar davlat boji va sud xarajatlarining me’yoriy asoslarini yaxshi bilishi, o‘z arizalarini to‘g‘ri rasmiylashtirish va hujjatlarni to‘liq taqdim etishi, xarajatlarning kimdan undirilishi bo‘yicha qonun talablarini to‘g‘ri anglashi shart. Sud xarajatlari nafaqat davlat byudjetining to‘ldirilishi, balki fuqarolar va tadbirkorlar o‘rtasidagi teng huquqlilik va javobgarlik tamoyillarini ta’minlashga xizmat qiladi.