Bugungi globallashuv va raqamli texnologiyalar davrida fan, adabiyot va san’at asarlarini yaratish hamda ulardan foydalanish bilan bog‘liq munosabatlarni huquqiy tartibga solish muhim ahamiyat kasb etmoqda. O‘zbekiston Respublikasi intellektual mulk sohasidagi huquqiy kafolatlarni mustahkamlashga katta e’tibor qaratadi. Bu boradagi asosiy qonun O‘zbekiston Respublikasining 2006-yil 20 iyuldagi “Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to‘g‘risida”gi Qonuni (O‘RQ-42-son) hisoblanadi. Quyida ushbu qonunga asoslanib, mualliflik huquqi va turdosh huquqlarga oid 7 ta muhim savolga qisqa va aniq javoblar beriladi.

1. Mualliflik huquqi nima va u qanday ob’ektlarga nisbatan amal qiladi?

Mualliflik huquqi – bu insonning ijodiy faoliyati natijasi bo‘lgan fan, adabiyot va san’at asarlariga nisbatan yuzaga keladigan mutlaq huquqdir. Bu huquq asarning maqsadi, qadr-qimmati va ifodalanish usulidan qat’i nazar qo‘llanadi. “Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to‘g‘risida”gi Qonunning 6-moddasiga ko‘ra, uning ob’ektlari jumlasiga adabiy asarlar, drama va stsenariy asarlari, musiqa asarlari, audiovizual asarlar, tasviriy san’at asarlari, EHM uchun dasturlar va boshqa ijodiy ishlar kiradi. Muhimi, huquq g‘oyalarga emas, balki ularning ifoda shakliga beriladi.

2. Mualliflik huquqi qanday yuzaga keladi va uni ro‘yxatdan o‘tkazish shartmi?

Mualliflik huquqi asar yaratilgan paytdan boshlab avtomatik ravishda yuzaga keladi. Uni ro‘yxatdan o‘tkazish yoki boshqa rasmiyatchiliklarga rioya etish talab qilinmaydi (“Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to‘g‘risida”gi Qonun 10-moddasi). Ammo, muallif o‘z xohishiga ko‘ra, asarni O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi huzuridagi Intellektual mulk markazida rasmiy ro‘yxatdan o‘tkazishi mumkin. Bu ro‘yxatga olish huquqning paydo bo‘lishiga emas, balki uning mavjudligini rasmiy tasdiqlash va nizolarda dalil sifatida xizmat qilish uchun muhimdir. Bunday ro‘yxatdan o‘tkazish huquqning paydo bo‘lishiga emas, balki uning mavjudligini rasmiy tasdiqlash uchun xizmat qiladi. Masalan, kelajakda asardan noqonuniy foydalanish holatlari yuzaga kelganda, ro‘yxatdan o‘tkazish sertifikati huquq egasining da’volarini isbotlashda muhim dalil bo‘lib xizmat qiladi. Shuningdek, mualliflik huquqining himoya belgisidan (©) foydalanish ham huquq egasining o‘z huquqlaridan xabardor qilishini anglatadi.

3. Asardan mualliflik shartnomasi asosida foydalanish qanday amalga oshiriladi?

Muallifning asardan foydalanishga doir mutlaq mulkiy huquqlari (“Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to‘g‘risida”gi Qonunning 19-moddasida belgilangan huquqlar) odatda faqat mualliflik shartnomasini tuzish orqali boshqa shaxsga o‘tkazilishi mumkin (Qonunning 38-moddasi). Bu shartnoma yozma shaklda tuzilishi shart. Shartnomada quyidagi muhim shartlar ko‘rsatilishi lozim:

— Asardan foydalanish usullari, ya’ni, shartnoma asosida aynan qaysi huquqlar (masalan, takrorlash, tarqatish, omma oldida ijro etish) boshqa shaxsga o‘tkazilayotgani aniq ko‘rsatiladi. Shartnomada bevosita nazarda tutilmagan huquqlar o‘tkazilmagan hisoblanadi.

— Har bir foydalanish usuli uchun haq miqdori, uni belgilash tartibi, to‘lash muddatlari va tartibi aniq ko‘rsatilishi kerak. Haq asardan olinadigan daromaddan foiz tarzida yoki qat’iy summada belgilanishi mumkin.

— Agar muddat ko‘rsatilmagan bo‘lsa, shartnoma tuzilgan sanadan besh yil o‘tgach, muallif tomonidan bekor qilinishi mumkin.

— Agar asardan foydalanish huquqi amal qiladigan hudud doirasi ko‘rsatilmagan bo‘lsa, bu huquqning amal qilishi O‘zbekiston Respublikasi hududi bilan cheklanadi.

4. Mualliflik huquqining amal qilish muddati qancha va u meros bo‘yicha o‘tadimi?

Mualliflik huquqi, odatda, muallifning butun hayoti davomida va uning vafotidan keyin etmish yil davomida amal qiladi. Hammualliflikda yaratilgan asarlar uchun muddat hammualliflar orasida eng uzoq umr ko‘rgan oxirgi shaxs vafot etganidan keyin hisoblanadi. Muallifning mulkiy huquqlari meros bo‘yicha o‘tadi, ammo shaxsiy nomulkiy huquqlari meros bo‘yicha o‘tmasada, merosxo‘rlar ularni himoya qilishga haqlidirlar (“Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to‘g‘risida”gi Qonunning 36-moddasi).

5. Asarlardan muallifning roziligisiz va haq to‘lamasdan qanday hollarda foydalanish mumkin?

“Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to‘g‘risida”gi Qonunning 24-moddasida belgilanganidek, mualliflik huquqlarini cheklashga faqat Qonunning 25 – 33-moddalarida yoki boshqa qonunlarda nazarda tutilgan hollardagina yo‘l qo‘yiladi. Bu hollar asardan normal foydalanilishiga asossiz zarar etkazmasligi va muallifning qonuniy manfaatlarini asossiz kamsitmasligi sharti bilan amal qiladi.

Asosiy holatlar quyidagilar:

— Shaxsiy maqsadlarda takrorlash: Oshkor qilingan asarni shaxsiy foydalanish uchun takrorlashga ruxsat beriladi, ammo arxitektura asarlari, ma’lumotlar bazalari, EHM dasturlari, kitoblar va notali matnlarni to‘liq takrorlash bundan mustasno.

— Ilmiy, tadqiqiy va axborot maqsadlarida foydalanish: Oshkor qilingan asarlardan iqtibos olish, ta’lim va o‘quv nashrlarida misollar sifatida foydalanish, shuningdek kundalik yangiliklarga oid materiallarni takrorlashga muallifning ismi-sharifi va manbasi ko‘rsatilgan holda ruxsat beriladi. Axborot-kutubxona muassasalari tomonidan asarlarni vaqtinchalik foydalanishga berish ham shu jumladan.

— Reprografik takrorlash: Daromad olishni ko‘zlamagan holda, kutubxonalar, arxivlar va ta’lim muassasalari tomonidan maʼlum maqsadlarda asarlarni bir nusxada takrorlash.

— Ommaviy joylashgan asarlardan foydalanish: Hamma bemalol bora oladigan joylarda doimiy joylashgan arxitektura, fotografiya, tasviriy san’at asarlarini takrorlash, efirga uzatish yoki kabelь orqali yuborishga ruxsat beriladi (agar asarning tasviri asosiy ob’ekt bo‘lmasa yoki tijorat maqsadlarida foydalanilmasa).

— Rasmiy, diniy va dafn marosimlarida ijro etish: Bunday marosimlarda musiqa asarlaridan erkin foydalanishga yo‘l qo‘yiladi.

6. Kontrafakt nusxalar nima va ularga qarshi qanday choralar ko‘riladi?

Kontrafakt nusxalar – bu mualliflik huquqi yoki turdosh huquqlarni buzgan holda takrorlangan yoki tarqatilgan asarlar va turdosh huquqlar ob’ektlarining nusxalaridir (“Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to‘g‘risida”gi Qonunning 62-moddasi). Shuningdek, asarlarni va turdosh huquqlar ob’ektlarini himoya qilish to‘xtatilgan yoki hech qachon himoya qilinmagan davlatlardan huquq egasining roziligisiz import qilinadigan nusxalar ham kontrafakt hisoblanadi.

Bunday nusxalarga qarshi kurashish uchun qonunchilikda qat’iy choralar belgilangan:

— Ma’muriy va jinoiy javobgarlik: Kontrafakt nusxalarni tayyorlash va tarqatish Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeks yoki Jinoyat kodeksi bo‘yicha javobgarlikka sabab bo‘ladi.

— Musodara qilish: Kontrafakt nusxalar, shuningdek ularni tayyorlash va takrorlashda foydalanilgan materiallar va asbob-uskunalar sud tartibida musodara qilinadi (Qonunning 66-moddasi).

— Musodara qilingan kontrafakt nusxalar yo‘q qilinishi kerak, faqatgina huquq egasining iltimosiga binoan unga topshirish hollari bundan mustasno.

7. Turdosh huquqlar qancha muddat amal qiladi?

Ijrochining huquqlari ijro birinchi marta amalga oshirilganidan keyin ellik yil mobaynida amal qiladi (“Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to‘g‘risida”gi Qonunning 54-moddasi). Ijrochining ismi-sharifga bo‘lgan hamda ijroni buzib ko‘rsatilishdan himoya qilish huquqlari esa muddatsiz muhofaza qilinadi.

Fonogramma tayyorlovchining huquqlari fonogramma birinchi marta chop etilganidan keyin ellik yil mobaynida amal qiladi.

Efir yoki kabelь orqali ko‘rsatuv yoxud eshittirish beruvchi tashkilotning huquqlari ko‘rsatuv yoki eshittirish birinchi marta efirga uzatilganidan yoki kabelь orqali yuborilganidan keyin ellik yil mobaynida amal qiladi.