Iste’molchining huquqi qaerda boshlanadi? Do‘kondagi xaridimizdan so‘ng sotuvchidan «Chek kerakmi?» degan savolni eshitishimiz odatiy hol. Ba’zida shoshilganimizdan, ba’zida esa o‘zimizni xayrixoh ko‘rsatmoq bo‘lib, xaridimizningsh chekini talab qilmasdan chiqib ketamiz. Aynan shu oddiy, e’tiborsiz harakat ba’zan jiddiy huquqiy muammolarga olib kelishi mumkin.

Hayotiy misol: bir tanishim do‘kondan maishiy texnika xarid qiladi. Qisqa muddatda mahsulot nosozlik chiqaradi. Almashtirish yoki qaytarish maqsadida do‘kon sotuvchisiga murojaat qilganida QR-kodli xarid cheki yo‘qligi sababli unga rad javobi berilgan. Bunday holda chek muomala faktlarini isbotlovchi yagona hujjat bo‘lgani uchun, uning yo‘qligi iste’molchini huquqiy jihatdan himoyasiz qoldiradi.

Qonunchiligimizda xarid cheki sotuvchi va xaridor o‘rtasidagi hisob-kitob munosabatlarining rasmiy belgisi sifatida majburiy hisoblanadi. 2019-yil 6-sentabrdagi “Savdo va xizmat ko‘rsatish sohasidagi hisob-kitoblar tizimiga zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy qilish hamda ushbu sohada jamoatchilik nazoratini kuchaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Prezident farmoniga asosan, 2022-yil 1 yanvardan boshlab, savdo va xizmat ko‘rsatish shoxobchalarida to‘liq onlayn nazorat kassa mashinalaridan (NKM) foydalanish tizimiga o‘tildi.

Bu tizim orqali har bir operatsiya to‘g‘risidagi ma’lumotlar davlat soliq organlariga avtomatik ravishda uzatiladi. Demak, chek taqdim etmaslik nafaqat iste’molchi huquqini buzish, balki soliq qonunchiligini ham qo‘pol ravishda buzish hisoblanadi.

Ba’zi tadbirkorlar chek taqdim etmaslikni “terminal ishlamayotgani” yoki “kassa buzilgani” bilan izohlashadi. Aslida nazorat-kassa texnikasi ishlamasa, tadbirkor faoliyatini vaqtincha to‘xtatishi shart. Ya’ni, har qanday holatda ham chek taqdim etilishi shart, aks holda tadbirkorlik faoliyati qonuniy emas deb baholanadi.

Xarid chekini bermaslik bir qator huquqiy oqibatlarga olib keladi:

Ma’muriy javobgarlik – Soliq kodeksi va Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksda chek bermaslik soliqdan bo‘yin tovlash, ya’ni daromadni yashirish deb baholanadi. Birinchi marta aniqlanganda – ogohlantirish yoki jarima; Takroriy yoki qasddan sodir etilganda – katta jarima, faoliyatni to‘xtatish yoki ruxsatnomani bekor qilish; NKMdan foydalanmasdan savdo qilish uchun 5 mln so‘mgacha jarima belgilangan.

Soliq nazorati kuchaytirilishi – agar tadbirkor NKM va hisob-kitob terminallaridan foydalanmasdan faoliyat yuritsa, bu holat litsenziya yoki ruxsatnomalarni bekor qilish, rejadan tashqari tekshiruvlarga sabab bo‘lishi mumkin.

Jinoiy javobgarlik – agar chek bermaslik orqali katta miqdorda soliq yashirilgani aniqlansa, bunday holat Jinoyat kodeksiga asosan jinoiy ish qo‘zg‘atilishiga olib keladi.

Jamiyatda yuzaga keladigan har qanday muammoni jamoatchilik nazoratisiz samarali hal etish qiyin. Ayniqsa, chek taqdim etmaslik kabi huquqbuzarliklarning oldini olishda fuqarolarning faol ishtiroki alohida ahamiyat kasb etadi. Shuni inobatga olgan holda, bunday holatlar haqida xabar bergan fuqarolarni moddiy rag‘batlantirish tizimi joriy etilgan.

Agar iste’molchi tadbirkor tomonidan chek taqdim etilmagani, onlayn nazorat-kassa mashinasi qo‘llanilmagani yoki noqonuniy faoliyat amalga oshirilayotgani haqida tegishli davlat organlariga xabar bersa, tadbirkorga qo‘llaniladigan jarimaning 20 foizi miqdoridagi pul mukofoti ushbu iste’molchini rag‘batlantirish maqsadida to‘lab beriladi. Bunga, avvalo, faol fuqarolik pozitsiyasini shakllantirish, xalqimizda xarid chekini talab qilish madaniyatini shakllantirishga qaratilgan vosita sifatida ko‘rilmoqda.

Xarid cheki, biz o‘ylaganimizdek oddiy qog‘oz parchasi emas. U iste’molchining huquqiy himoyasini kafolatlaydigan asosiy hujjat hisoblanadi. Chek orqali xarid fakti isbotlanadi, mijoz o‘z huquqini sud va boshqa organlar oldida himoya qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi.